مخزن کلام

 

نورسلطان نظربایف، رئیس جمهوری قزاقستان، اخیرا در نوشتاری از تصمیمش برای اجرای یک برنامه "هفت ساله" با هدف گذار زبان قزاقی از الفبای سیریلیک به الفبای لاتین سخن گفته است.

در این مقاله که "نگاهی به آینده: مدرنیزه کردن شعور اجتماعی" نام دارد و اخیرا در سایت ریاست جمهوری قزاقستان منتشر شده، آقای نظربایف به مقامات ذیدخل کشورش دستور داده است که طی سال جاری الفبای لاتین برای زبان قزاقی تهیه کنند و از سال میلادی آینده آموزش آن را شروع کنند.

رئیس جمهوری ۷۶ ساله قزاقستان که از قبل از فروپاشی اتحاد شوروی زمام امور در این کشور نفت‌خیز آسیای میانه را در دست دارد، این برنامه را جزئی از "مرحله سوم" مدرن شدن قزاقستان خوانده است. انتظار می‌رود برنامۀ گذار به خط لاتین در قزاقستان تا سال ۲۰۲۵ به انجام برسد و از آن بعد خط لاتین برای زبان قزاقی رسم‌الخط رسمی شود.

وی در مقدمه مقاله خود می‌گوید: "قزاقستان وارد یک دوران تاریخی جدید شده است. امسال من در پیام خود از آغاز مدرنیزه سوم قزاقستان خبر دادم. به این ترتیب، ما دو روند عمده نوسازی را شروع کردیم - اصلاحات سیاسی و مدرنیزه کردن اقتصاد. هدف معلوم است - قرار گرفتن در ردیف ۳۰ کشور پیشرفته جهان."

اما به نظر آقای نظربایف این دو روند، اگرچه با اهداف مشخص، اولویت‌ها و روش‌های دستیابی، بموقع و به طور مؤثر اجرا خواهند شد، ولی اینها کافی نیست. این تحولات باید با "مدرنیزه کردن شعور اجتماعی" (یاا آگاهی عمومی) همراه باشد.

خودآگاهی ملی در قرن ۲۱

بخش نخست مقاله آقای نظربایف به خودآگاهی ملی اختصاص دارد. وی شش جهت این موضوع را به بررسی گرفته و رهنمودهایی برای ملت و افراد ارائه داده است. یکی این جهات رقابت‌پذیری در جهان امروز، به‌ویژه در زمینه آموزش و پرورش است که در داشتن سواد رایانه، دانش زبان‌های خارجی و فرهنگ باز خلاصه شده است.

او در مورد پراگماتیسم یا عمل‌گرایی می‌گوید برخی از کلیشه ها را که مانع پیشرفت می شوند، باید دور انداخت، باید از مصرف‌گرایی پرهیز و فرهنگ خردگرایی و عمل‌گرایی را پیشه کرد.

جهت دیگر این موضوع حفظ هویت ملی عنوان شده است: "خطر مدل‌های رایج تجدد یا مدرنیزه در جهان امروز چیست؟ این است که مدرنیزه یک نوع گذار از مدل ملی پیشرفت به مدل فراگیر جهانی (اونیورسال) تلقی می شود. اما زندگی همواره ثابت کرده که این اشتباه است! در عمل مناطق و کشورهای مختلف باید مدلهای خود را داشته باشند."

رئیس‌جمهوری قزاقستان می‌گوید که عرف و عادات و سنن ملی، زبان و موسیقی، ادبیات و آیین‌های عروسی که "به عبارت دیگر، روح ملی ما را تشکیل می‌دهند، باید همیشه همراه ما باقی بمانند."

"توسعه تکاملی، نه انقلابی"

وی همچنین از آنچه "کیش دانش" می‌نامد، تعریف کرده و می‌گوید انقلاب فن‌آوری موجب می‌شود که نیمی از تخصص‌ها یا پیشه‌ها در جهان از میان بروند و تنها فرد دارای دانش و تخصص عالی می‌تواند در آینده با خو گرفتن به تغییر پیشه و کسب و کار زندگی خود را پیش ببرد. به گفته آقای نظربایف، قزاقستان در ردیف کشورهایی است که بیشترین هزینه را به بخش آموزش و پرورش اختصاص می‌دهند.

رهبر مادام‌العمر قزاقستان که مثل همتایان دیگرش در آسیای میانه به خودکامگی معروف است، در مورد انقلاب‌ها ابراز انزجار کرده و خواهان آنچه پیشرفت تکاملی می‌نامد، در کشورش شده است.

وی مدعی است که قرن ۲۰، قرن تکان‌های انقلابی بوده و این امر برای مردم قزاق مصیبت‌بار تمام شده است. از جمله مسیر طبیعی پیشرفت ملت مختل شده و "نزدیک بود زبان و فرهنگ قزاقی از میان برود". هرچند این قرن مصالحی چون صنعتی‌سازی، بنیاد زیرساخت‌های اجتماعی و تشکل طبقه روشنفکر قزاق را به همراه داشته است.

وی می‌گوید: "ما باید درس‌هایی از تاریخ بگیریم. دوران انقلاب‌ها سپری نشده است. شکل و محتوای آنها عوض شده است. ولی تاریخ نه چندان کهن ما می‌گوید: تنها پیشرفت تکاملی فرصت شکوفایی را برای ملت فراهم می‌کند. در غیر این صورت، ما دوباره به تله‌ای تاریخی خواهیم افتاد. پیشرفت تکاملی باید راهنمای هر قزاقستانی باشد."

برنامۀ گذار به خط لاتین

بخش دوم مقاله نورسلطان نظربایف به دستور کار برای سال‌های آینده اختصاص دارد و مهم‌ترین جزء آن شرح برنامۀ گذار تدریجی یا مرحله به مرحلۀ زبان قزاقی به خط لاتین است که باید از سال آینده تا سال ۲۰۲۵ انجام شود.

وی نوشته: "ماه دسامبر سال ۲۰۱۲ در پیام سالانه خود به مردم قزاقستان گفته بودم که ما باید از سال ۲۰۲۵ به گذار به الفبای لاتین اقدام کنیم. این بدان معنا است که از آن زمان ما در همه امور باید از خط لاتین کار بگیریم. یعنی تا سال ۲۰۲۵ ما باید کارگذاری، چاپ نشریات دوری، کتاب‌های درسی و غیره را به خط لاتین انجام دهیم."

قناعت عادل: خط سیریلیک قزاقی به 'جهان روسی' ربطی ندارد. در نهایت، مخالفان عمده 'جهان روسی' - اوکراینی‌ها از خط سیریلیک استفاده می‌کنند و به فکر تغییر آن نیستند. بلغارستان، از اعضای اتحادیه اروپا و ناتو، هم از این خط استفاده می‌کند.

به گفته آقای نظربایف، دولت قزاقستان باید در طول سال میلادی جاری الفبای معیار لاتین برای زبان قزاقی را تصویب کند و از سال ۲۰۱۸ آماده کردن کادرها برای تعلیم الفبای لاتین و چاپ کتب درسی را شروع کند.

رئیس‌جمهور قزاقستان درباره آنچه "منطق تاریخی ژرفِ" گذار به خط لاتین خوانده، می‌گوید: "این از ویژگی‌های هم محیط فناوری جدید، هم ارتباط در جهان امروز و هم روند علم و آموزش در قرن ۲۱ است."

از نظر آقای نطربایف ظاهراً گذار به خط لاتین دسترسی جوانان قزاق به علم و فن‌آوری امروز جهانی و ارتباط آنان با جهان غرب را آسان‌تر خواهد کرد، هرچند بسیاری در این امر تردید دارند. وی می‌افزاید: "در مدارس ما بچه‌ها انگلیسی می‌آموزند. یعنی خط لاتین. این برای جوانان ما دشوار نخواهد بود."

فاصله‌گیری از روسیه؟

برخی از تحلیلگران آسیای میانه می‌گویند تصمیم رئیس‌جمهور قزاقستان برای گذار به خط لاتین تلاشی برای فاصله گرفتن از روسیه یا "جهان روسی" و نزدیکی بیشتر با کشورهای ترک‌تبار منطقه و به‌ویژه با ترکیه است.

اما به اعتقاد قناعت عادل، تحلیلگر ازبک‌تبار مقیم پراگ، این تصمیم "خیال خامی" بیش نیست: "زیرا خط سیریلیک قزاقی به 'جهان روسی ' ربطی ندارد. در نهایت، مخالفان عمده 'جهان روسی ' - اوکراینی‌ها از خط سیریلیک استفاده می‌کنند و به فکر تغییر آن نیستند. بلغارستان، از اعضای اتحادیه اروپا و ناتو هم از این خط استفاده می‌کند."

آقای عادل می افزاید: "گذار به خط لاتین قزاقی بدان معنا نیست که آن با خط ترکی یا ازبکی مشترک می‌شود. قزاق‌ها باید از تجربه ناموفق گذار زبان ازبکی به خط لاتین سبق (درس) بگیرند."

عبدالقادر رستم: گذار به الفبای لاتین، قزاق‌ها را از تأثیر معنوی و زبانی روس‌ها دورتر می‌کند، و از سوی دیگر روس‌گرایی را که تاکنون در ذهن بخشی از مردم قزاق حکومت می‌کند، کاهش می‌دهد.

اشاره او به تصمیم دولت ازبکستان است که بعد از فروپاشی اتحاد شوروی فرایند گذار از الفبای سیریلیک به خط لاتین را شروع کرد. اما این فرایند سال‌هاست ادامه دارد و به باور بسیاری موفق نبوده است؛ هرچند جمهوری آذربایجان و ترکمنستان، دو کشور دیگر ترک‌زبان در این فرایند تاحدی موفق بوده‌اند.

زبان‌های ترکمنی و آذری تا حد زیادی به زبان ترکی عثمانی نزدیکند، ولی ازبکی از خانواده دورتر زبان‌های ترکی (چغتایی) است و نزدیک‌ترین زبان به آن زبان اویغوری در چین محسوب می‌شود که خط آن برساخته از خط فارسی-عربی است. زبان‌های قزاقی و قزقیزی هم از این دو گروه از خانواده زبان‌های ترکی فاصله زیادی دارند.

در ضمن، الفبای لاتین برای زبان قزاقی پدیده تازه‌ای نیست. در سال ۱۹۲۹ با تصمیم دولت شوروی الفبای واحدی برای زبان‌های ترکی قلمرو شوروی مبتنی بر خط لاتین ایجاد شده بود که بیش از ده سال مورد استفاده بود. اما در سال ۱۹۴۰ مانند زبان‌های دیگر جماهیر آسیای میانه الفبای سیریلیک در زبان قزاقی هم جایگرین لاتین شد.

"تأثیر وقایع اوکراین"

در مقاله خود، آقای نظربایف از تاریخ الفبا در زبان‌های ترکی، از الفبای رونی در قرنهای ۶-۷ میلادی گرفته تا الفبای عربی که طی ۹۰۰ سال پس از حمله عرب و گسترش اسلام در قلمرو قزاقستان مورد استفاده بوده نیز یادآور شده و گفته است که تغییر الفبا در زبان قزاقی همیشه "علل سیاسی مشخصی" داشته است.

رئیس‌جمهور قزاقستان منطق گذار به خط لاتین را به دور از انگیزه‌های سیاسی و مرتبط با "فناوری جدید و ارتباطات جهان معاصر" خوانده و آن را برای قزاق‌ها مهم می‌داند. ولی به اعتقاد عبدالقادر رستم، پژوهشگر تاجیک که سال‌ها در قزاقستان کار و زندگی کرده، همین تصمیم آقای نظربایف هم عاری از انگیزه‌های سیاسی نیست.

آقای رستم معتقد است که حوادث اوکراین و دخالت روسیه در امور آن کشور در سال‌های اخیر نخبگان سیاسی قزاق را "هوشیارتر" کرده است: "گروه‌های ملت‌گرای روس، چه در قزاقستان و چه در روسیه مدعی بودند که ولایات شمالی قزاقستان زمین روسها است و باید به روسیه همراه شود، زیرا میزان جمعیت روس در این مناطق زیاد است. نظربایف برای پیشگیری از این امر دو طرح را اجرا کرد: با دادن امتیازها قزاق‌ها را از کشورهای مختلف، از چین و مغولستان گرفته تا تاجیکستان و افغانستان، به قزاقستان آورد و عمدتاً در مناطق شمالی مستقر کرد."

وی می‌افزاید: "دوم، پایتخت را از آلماتی به شهر شمالی آق‌مُلا (سلینوگراد زمان شوروی) که اساساً شهر روس‌ها بود، منتقل کرد. در اصل، به جای این شهر یک شهر کاملاً جدید و معاصر ساخته شد و به این بهانه ده‌ها هزار قزاق را به شمال منتقل کرد. گذار به الفبای لاتین، قزاق‌ها را از تأثیر معنوی و زبانی روس‌ها دورتر می‌کند و از سوی دیگر، روس‌گرایی را تا کنون در ذهن قسمتی از مردم قزاق حکومت می‌کند، کاهش می‌دهد."

بافت جمعیتی در حال تغییر

آمار جمعیت‌نگاری قزاقستان در سه دهه اخیر حاکی از تغییرات جدی در بافت قومی آن کشور است. به نوشته نشریه انگلیسی"دیپلمات" در ۲۵ سال گذشته قزاقستان "بیشتر قزاق" شده است، هرچند بخش اعظمی از جمعیت بیش از ۱۸ میلیونی این کشور را همچنان روس‌ها و روسی‌زبان‌ها تشکیل می‌دهند و روسی یکی از دو زبان رسمی است.

این نشریه با استناد به آماری که نشریه "آستانه تایمز" پارسال انتشار داد، می‌نویسد که از سال ۱۹۹۲ به این سو نزدیک به یک میلیون نفر تابعیت قزاقستان را دریافت کرده‌اند که حدود ۹۰ درصد آنها قزاق‌های مهاجر از کشورهای دیگر، غالباً از چین و ازبکستان، هستند. همزمان ده‌ها هزار نفر از روس‌ها این کشور را ترک کرده‌اند.

بر اساس آمار رسمی در سال ۱۹۷۰ روس‌ها که بیشتر در ولایات صنعتی هم‌مرز با روسیه زندگی می‌کنند، حدود ۴۳ درصد و قزاق‌ها بیش از ۳۲ درصد جمعیت قزاقستان را تشکیل می‌دادند. اما در سال ۱۹۸۹ این ارقام به سود قزاق‌ها عوض شد و شمار قزاق‌ها حدود ۴۰ درصد و روس‌ها حدود ۳۸ درصد برآورد شده است.

طی سه دهه گذشته شمار روس‌ها همواره در حال کاهش و شمار قزاق‌ها در حال افزایش است. در سال ۱۹۹۹ جمعیت قزاق تا به ۵۳ درصد افزوده و جمعیت روس تا به ۳۰ درصد کاهش یافته است. طبق شمارش نفوس که سال ۲۰۰۹ انجام شد، قزاق‌ها ۶۳ درصد و روس‌ها ۲۴ درصد جمعیت قزاقستان را تشکیل می‌دهند.